Sabtu, 24 Oktober 2015

cerpen Saksi Nyoman Manda




SAKSI

1.
Suba abulan Pan Sarka ajak I Kadék Nara matahan di kantor polisi. Pan Sarka matahan karena masiat ajak Pan Gigir di carik ngrebutin yéh. Nanging sing ja yéh pesan ané dadi karena ia kanti miyegan tur Pan Gigir ngemasin mati karena satondéné mula ada bibit yeg di jumahné. Umahné démpét.
Unduk paling maluné Pan Sarka maan maplungguhan ka Pan Gigir karena papah nyuhné ngenjor ka umahné kanti yén hujan raab ambengan balé danginé cocora. Pan Gigir pedih karena ia tuah ngelah nyuh ento duén apuhun. Yén dadi apang papahné duén maenteb sing ja kanti nyuhné. Suba kéto unduk pianakné curu luh miyegan di kayehan saling simbingin ngrebutin anak teruna di désané. Pianak Pan Sarkané Nyoman Kerti magélanan ajak I Kadék Nara nanging pianak Pan Gigiré masi dot japin ja ia suba sing enyakina. Jengah ia kanti ia ngalih pangégér-ngégér ke désa Bet Ngandang di Sanur. Baan jengahné ia ngékrék yeg kanti tuludanga dugas mabalih arja di Samplangan. Petengné di mulihé Ni Suri nglekas dadi bangkung nglumbih I Kadék Nara ajak Ni Kerti ané sedeng kadaut mabesikan majalan. Untung masi I Kadék Nara nawang di pesilatan carané mapas léak pangéténgan pengiwa bangkung ané buka kéto.

2.
”Pa dahar nasiné,” Kadék Nara ngenjuhang ompréng nasi rangsumé sig bakal matuané.
”Madahar suba malu, bapa sing makita madahar,” Pan Sarka makéséran negak karena leguné liu pesan. Japin ja lemah tur tengai di sél tahanan leguné liu pesan.
”Tiang masi sing makita madahar,” Kadék Nara makéséran negak. Ia buin ngejang ompréng rangsumé. Depang suba ia nglipetang buin ompréng rangsumé. Biasané gélané, pianak Pan Sarkané ané ajak bareng matahan kaléjani biasané suba teka ngaba nasi.
”Dadi I Nyoman sing teka kali janiné?” Pan Sarka makeengan karena biasané pianakné ané luh suba teka ngaba nasi ajak kurenané ka asrama polisi tongos iané matahan.
”Miriban ada apa jumah,” Kadék Nara nyahutin tur ngésérang omprengé ka paak jelanan sélé.
”Apa miriban bakal énggal manyi di carik padiné suba patut anyi jani,”
”Miriban kéto Pa,”
”Yén sing ada sengkala buka kéné miriban raga suba maan ngadep padi jani,” Pan Sarka bengong nepukin polisi ané sedeng latihan masilat di alun-alun asramané. Inget ia dugas nongosin yéh peteng nuju Kajeng Kliwon di carikné...

3.
... Peteng bulan dedet di carik dingin pesan suba nyaluk tengah lemeng ia sedeng nongosin yéh. Liu anaké nongosin yén kéto masih Kadék Nara carikné sing ja joh pesan tekén carik Pan Sarkane. Yéhé jani cenik pesan. Jani petengné mula subaké dini maan eduman ngembakang yéh di pemaruané di Dugul Subak Delod Pangkung maan eduman petengne tur gedén yéhé ané dadi kaembakang ka cariké tuah apatin saplar ento masih katatasin baan dedauhan kelian subaké. Di hulun carik Pan Sarkané ia maepahan ajak pisagané ane mula sing iyeng tekén ia. Ping kuda kadén suba ia majengilan ajak Pan Gigir karena kondén patut dedauhan ia ngembakang yéh jeg suba embakanga tembukun iané mawinan yéhé ané ka tebén jeg seret duén. Karena ngelah timpal ané demen wig duén ento karenané Pan Sarka ané maan eduman yéh di sawatara jam kutus peteng kanti jam satu sing bani magedi uling tongos tembukuné apang sing nyén buin embakanga empelan yéhé. Karena ngancan peteng ngancan nguyuk-nguyuk Pan Sarka nongosin yéh. Nyaruang ngilangang kiyapné sambilanga masi macekéran sinom apa ja kenehné kéwala pesu duén munyiné granggang-grenggeng. Kéto masi bakal mantuné ané carikné sing ja joh pesan uling tongosné masi granggang-grenggeng nyaruang kiyapné. Kelipan endih rokon mantuné maklenyar ngenah di petengé kadi kliukan kunang-kunang ané liu makeber malinder ngrancah petengé. Miriban suba nyaluk tengah lemeng dinginé ngrasuk pesan ka awakné ia menekang kambené apang nyak buka kasaputang awakné grenyenga tekén dinginé. Kupingné setata suba waspada tekén krocokan yéh uling tembukuné ané macebur ka carikné. Yén sada nyenikan munyiné miriban ada ané sing bérés tekén empelan di luanan wiadin anak ané ngelah carik di hulu Bani ngancuk ngedénang sombah yéh ana ka carikné. Apang buka ada piteket duén biasané ia mageluran duén.
”Dadi nyenikang kecoran yéhe?” yén kéné ia mamunyi ada suba nyahutin.
”Ada sing anak ngembakang yéh miriban kuping awaké dingin,” ento biasané munyin odah Gangsar ané ngelah carik telung tuluk di hulu samping carik Pan Sarkané.
”Kadén tiang ada ngembakang yéh,”
”Tingalin ja yén ada bani kéto laporang duén ka klian subaké apang débelanga ia kena dosa,” kéto ada anak muani masahut di betén danginé. Di carik yén suba masan ngeek jeg suba ramé duén.
”Pan Nengah ada mako baang ja tiang ngidih apa tiang dadi engsap ngaba mako tuh bibihé sing maan maciplakan,” timpalné ané di tebénan masahut lantas nyagjag sig Pan Sarkané ngidih mako. Kéto mula di carik saling paras-paros pesan ajak timpal nyaruang dinginé ané suba ngancan ngregek ka awaké. Maan mabriakan saling sahutan buin jahan lantas sepi jangkep karena dingin tur petengé suba kaléwat.

4.
Sedek Pan Sarka uyuk-uyuk di pundukané makesiab ia ningeh munyi us...us...us magausan di tembuku pemaruan yéhé. Adéng-adéng ia matolihan tur majinjikan bakal bangun nyeeb ka pamaruan yéhé. Nyangetang ia makesiab karena ada mejedengan selem ngelumbih pemaruan yéhé. Bangun ia mirig pundukané sada nyongkok nganggar madik maakin apa ento majedengan selem nglumbih pemaruan yéhné. Ngancan paak ngancan seken tepukina ada bangkung ngelumbih pemaruan yéhé lawut ngempet yéh ané bakal ka carikné. Magkleteg sanget di kenehné ené sing ja bangkung biasa ené pasti bangkung lelingsén. Ngudiang bangkung bisa ngembakang yéh tur ngempel jalan yéh ané ka carikné. Adéng-adéng ia mirig pundukan tur sayaga bakal nyempal bangkung jelé totonan. Iteh tur gemes pesan bangkungé ngempel yéhné. Madehém ia apang sing nyén némpong anak uling duri sing ksatria adane. Mara ia ngadehém matolihan bangkungé ento sing baanga selah galah buin jeg makecos Pan Sarka bakal nyempal bangkungé. Mara kéto bangkungé jeg makirig bangun numbrag bakal nyagrep Pan Sarka ané sahasa nyempal déwékné. Pan Sarka masi makirig masang kuda-kuda sahasa nganggar madikné. Tan panehen sagét bangkungé makecos nyagrep nanging Pan Sarka makliesan ka tengawan mawinan ngelongsor bangkungé maplisahan di pundukané. Pan Sarka nyagjag nanging bangkungé suba mabading mrutu batis Pan Sarkané. Aget Pan Sarka makliesan makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Getih mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos malinder baduur maan ngampés tundun bangkungé aji madikné. Gusti mabrarakan muncrat uling tundun bangkungé. Karena ia matatu bangkungé ngancan galak lantas buin ia makecos nyagrep. Pan Sarka nandalang madikné di batis bangkungé.

5.
I Kadék Nara makesiab ningeh ada anak magrudugan di carik bakal matuané. Ia nyagjag nganggar madikné. Kéto masi anak ané lénan. Aéng kesiabné karena ia nepukin bakal matuané sedeng majadeng ajak bangkung ané suba mauap getih. Bangkungé buin nyagrep nanging Pan Sarka suba sayaga tur nyempal bungut bangkungé. Megausan munyinbangkungé. Pan Sarka buin ngayunang madikné nyeken pesan ngenén baong bangkungé. Kadék Nara makita nulungin bakal matuané nanging bangkungé suba ngatékol baongné ngrejeng ngasén. Seken ia nepukin bangkungé ngaséksék karena ada masi sinar bintang di dedeté ané nyunarin nyihnahang bangkungé ngasén. Sing maan anaké matakon tekén Pan Sarka uling dija tekan bangkungé sagét ia nepukin bangkung ané ngaséksék ento adéng-adéng tendasné masalin rupa dadi tendas jlema ... ngaséksék adéng-adéng kanti suba teked ka tangkah parubahané. Ia nyerit.
”Léak nglekas,” mara ia majeritan kéto mara ngeliunan anak ané nongosin yéh pada megrudugan teka nanging bangkungé suba dadi jlema. Ia maakin Pan Sarka ané ngejer ngisi madikné tur neneng bangkung ané ngasén tunian suba dadi jlema sing ja lén tuah Pan Gigir. Sirahné suba tékol, sing suba makisikan mati ngaséksék. Liu anaké maakin tur matakon.
”Ngudiang awaké kanti nyempal Pan Gigir?” Pan Sarka nguntul sing nyidaang mamunyi.
”Béh mati suba ia,” ada ané ngisi limané ngabag awakné ané suba dingin pesan.
”Sing...sing... Tunian Pan Sarka masiat ajak bangkung,” Kadék Nara ngejer mamunyi.
”Sajan pesan munyin Kadék Narané icang masi nepukin buka kéto,” ané lénan nyekenang.
”Eda cai ngawag ngomong masiat ajak bangkung dueg pesan awak truna maboya ngaé munyi, masiat ajak bangkung buktiné Pan Gigir ané suba sempala,” Pan Semprog nyama mindon Pan Gigiré sada ngambrés ia ngomong karena ia maan masi marebat ajak Pan Sarka masi baan unduk yéh.
”Tiang ané seken nepukin Pan Sarka sagrepa tekén bangkung selem,” Kadék Nara senu ngejer ngomong karena ia seken pesan nepukin kénkén aéng gausan bangkungé nyagrep Pan Sarka ané kanti nyaréndéng ka cariké. Jani liu suba anaké teka nakonang undukné kanti pan Gigir nyelempang sing maangkian di pundukané.
”Karena ajak mekejang matakon kénkén undukné kanti Pan Gigir mati dini, baang tiang nyatua lamun jatiné. Nah soal percaya kén sing percaya ento soal raga raga ajak makejang. Sedek tiang nongosin yéh jeg teka bangkung nyagrep paukudan tiangé mrutu tur mamuuk nyarap. Kadesek buka kéto. Tiang nglawan bandingan tiang mati nyaleketék.
Dadiné tiang miyegan nah madik tiangé ené maan nyempal baongné. Sing tawang tiang sedek ia suba ngasén betén seken pesan tepuk tiang bangkung. Ento I Kadék Nara lan timpal ané lénan ané bareng nepukin adéng-adéng uling sirah kanti ka batis bangkungé nglekas mabalik dadi manusa ané sing ja lén tuah Pan Gigir...ento tingalin ejekané...enjekan bangkung,” Pan Sarka nudingang enjekang bangkung di pundukané.
”Dueg pesan cai ngarang satua ajak dua, icang sing percaya jani bakal laporang icang ka keliané apang laporanga ka kantor polisi,” kéto munyin Pan Semprog lantas ia magedi ngambrés. Guminé suba sada galang kangin anak liu nawang kénkén tingkah Pan Gigir makejang nawang buka kakuren ditu bisa ngliak kanti panakné ané bajang masi bisa ngeréh.
”Tiang bani masumpah di Pura Kahyangan Tiga tur dija ja patutné tiang masumpah karena seken pesan Pan Sarka nyempal bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ngretek gigin Kadék Narané mamunyi.
”Patut pesan awaké bani dadi saksi nepukin Pan Sarka tuah miyegan ajak bangkung sing ja nyempal Pan Gigir,” ada masi ané lénan nyekenang karena ia masi nepukin buka kéto.
”Ngudiang sing seken cara munyin tiangé busan dija tiang bani masumpah kayang katurunan tiangé apang sing nepukin rahayu yén tiang mamunyi bogbog wiadin ngaé-ngaé,”
”Ené nyata enjekan bangkungé angga masi saksi,” ia lantas nuding enjekang bangkung di pundukané,” ia lantas melahang enjekan bangkungé apang sing jejeka tekén anak lénan satondén binjahan polisi wiadin prajuru adat ané teka apabuin Pan Semprog suba ngambrés ka umah kliané.
”Nah kénkén ja patutné...tiang tuah nyempal bangkung kanti mati tur tiang nepukin ia sakabedik maubah rupa dadi jlema yén sing peraya tekén munyin Kadék Nara lan timpal ané tuah bareng nepukin depang suba Hyang Widhi ané matutang...

8.
Pan Sarka makesiab di sélné karena ada poilisi ngaukin ia... Polisiné ngorahang ada anak uling LBH bakal nulungin ia méla prekarané. Ia bangun adéng-adéng tutuga tekén Kadék Nara ané masi bareng kaukina tekén polisiné. Ia makeengan di kenehné iraga tuah nyalanin hidupé ené, tuah di laksana mula gelah manusané nanging Hyang Widhi Wasa ané setata matutang pelih tekén singé. Jani ada masi anak ané milu mabéla marep tekén déwéké. Ia majalan adéng-adéng. Ditu di bucun gang kantoré ada anak ajak telu ngantosang déwékné ngaba tas koné team pembela uling LBH. Ia sing nawang apa ento LBH nanging kacunduk di kenehné yén suba patut-patuté ento bakal nyungkemin raga.
Keteban sepatun polisiné nglentingin kenehné. Ia nolih Kadék Nara majalan adéng-adéng nugtug polisiné. Padalema calon mantuné dadi milu nyagjag dugas ia miyegan ajak bangkungé tur ia seken pesan nepukin bangkungé nglekas adéng-adéng buin dadi manusa ané madan Pan Gigir musuh babuyutané ané setat iri marep tekén déwékné. Egar pesan ia nyak dadi saksi kabanding ané lénan ané bareng nepukin bangkung mawalik nglekas dadi manusa. Tresnané tuah bisa mipilang ané melah. Makejang magrudugan di kenehné dadi kéné suratan nasib ané tepukina mula lacuré sing dadi kelidin sing nyandang seselang buin karena suba kasurat tuah buka kéné lakon hidupné jani. Ngancan liu pablibagan ané singgah di kenehné anẻg ada pemutus utama tuah patut anẻ bakal nyungkemin karma di jagatẻ.

Nyoman Manda
Pondok Tebawutu
Agustus 2013
  







Novel karya Manda



Tema Hukum Karma
Tema yang muncul cukup beragam, namun yang utama adalah hukum karma dan konflik adat atau jual tanah akibat situasi dan kondisi. Novel Cicih (104 halaman) karya Nyoman Manda mengambil tema tentang hukum karma, yakni perbuatan buruk akan mendapat pahala buruk, perbuatan baik akan mendatangkan pahala yang baik. Dalam novel ini dilukiskan tokoh cerita yang berbuat baik sehingga di akhir cerita mendapat kebahagiaan. Dilukiskan dengan bahasa yang serderhana, mudah dipahami, dan alur jelas, novel Cicih adalah cerita yang happy ending, memberikan pelajaran moral lewat cerita.
Novel Sampek Engtay (110 halaman), juga karya Nyoman Manda, merupakan pengisahan ulang cerita rakyat Cina yang populer di Bali sejak awal 1900-an. Kisah Sampek Engtay hadir di Bali dalam bentuk puisi tradisional Bali, gaguritan, juga sering diangkat sebagai lakon opera Bali alias arja atau drama gong alias teater berbahasa Bali.
Inti cerita yang berdar di Bali dengan yang diadopsi ke dalam novel tetap sama, yakni kasih tak sampai karena salah pengertian antara Sampek (pria) dan Engtay (wanita, tetapi menyamar sebagai laki-laki agar diizinkan bersekolah). Namun, cinta sejati di antara keduanya berlanjut di alam sana, karena di akhir cerita Engtay singgah ke kuburan Sampek dan kuburan itu tiba-tiba terbuka. Engtay menceburkan diri ke dalam kuburan, masuk ke dalamnya. Sebelum kuburan tertutup kembali, dari dalamnya ke luar dua kupu-kupu, simbol kedua kekasih.
Sama dengan novel Sampek Engtay, novel Jayaprana-Layonsari (124 halaman) juga merupakan gubahan atas cerita rakyat. Jayaprana-Layonsari adalah legenda Bali yang banyak ditulis dalam gaguritan. Kisah ini juga sering dijadikan lakon arja, drama gong, film atau sinetron. Jayaprana-Layonsari adalah sepasang suami-istri yang diperdaya oleh Raja Kalianget. Raja jatuh cinta pada Layonsari yang cantik kemudian membuat konspirasi untuk membunuh Jayaprana. Begitu Jayaprana mampus, Raja membujuk Layonsari tetapi janda ini menolak dan memilih bunuh diri. Terhina karena cintanya ditolak, Raja pun kalap dan membunuh siapa saja, sampai akhirnya dia sendiri kena tusuk dalam keriuhan perkelahian.
Seperti Sampek Engtay, cerita ini pun diakhiri dengan pertemuan atma mempelai, Jayaprana dan Layonsari, bahagia di alam sana.
Ketiga novel Nyoman Manda di atas berangkat dari kisah berbeda tetapi memiliki persamaan tema, sama-sama menggarap tentang hukum karma. Orang-orang yang berbuat buruk, seperti Sang Raja, menemui nasib tragis, sedangkan yang berbuat baik mendapatkan kebahagiaan sejati di alam sana.
Dewasa ini seni pertunjukan jarang memainkan lakon Sampek-Engtay dan Jayaprana-Layonsari, oleh karena itu kehadiran novel Nyoman Manda ini menjadi sumber bacaan yang dapat mempopulerkan kekayaan sastra tradisional Bali kepada generasi muda.

Puisi Rahajeng Smeng



Rahajeng semeng



Putu Diah Kesuma  Dewi
girang bakal masuk sekolah
Tuuhné suba petang tiban
jani ia bakal masuk TK
di sekolah TK Widia Jayantara
semengan méméné mayasin pianakné
aji pakian seragam
celana gadang, baju putih misi rompi gadang
ngandong tas sekolah lan botol téh
lantas atahina tekén bapané
mémé bapané suba pepes ngorahin
apang pianakné bisa ngorahang rahajeng semeng
ajak om swastiastu
lantas teked di sekolahan
muridé mabaris di diapan kelasné
mémé bapan muridé nongosin disampingné
makejang muridé sambata adané tur takonanga adan mémé bapané
lantas  Putu Diah Kesuma Déwi sambata
bapané makenyem disampingné
Putu Diah girang majalan kaarep
Om Swastiastu
Rahajeng semeng Bu Guru
lantas Bu Guru nimbal masahut
Om Swastiastu, Rahajeng semeng gég
Aéng girang kenyem bapané disampingné
Sira peséngané?
Tiang Putu  Diah Kesuma Dewi
uling dija?
masahut Putu girang
Tiang uling Lodtungkang
sira peséngan  bapak gégé?
Bapak tiangé Drs Gede Lodra
napi karyan bapaké?
Bapak tiangé ten makarya ngoyong duén jumah
prajani maklieb muan bapané disampingné
suba nem tiban ia nganggur sing maan ngalih gaé
tuah nulungin luhné madagang nasi bungkus
ajak godoh
Bu guru nandan Putu  Kesuma Dewi ka kelasé.
Bapané mapandus peluh.


Pondok Tebawutu

25 Januari 2009



























pamargin Ida

tuni semengan sang suryané medal
barak sumeriak nguak sang nrudu
nanjak atapak-tapak nyibak sang kala
kanti nuntung tepet
macepol alon
nuju laju angalayang nandang
ka bibih pasih lan ambara
alon tedun ka pakoleman

barak sumeriak anapak-napak
nanjek pedek
ngruak rangki pakoleman
kidung ombak nandak layak-layak
ngiring pamargin ida sang Hyang Baskara Dipati
anglila kayun malantun-lantun
karena benjang malih medal
masolah singsal kendal
lantas malih masineb
nyungkemin jagat dahat tan mapegat.
-

Pondok Tebawutu

25 Januari 2009









 

Ada anak nyangkil anak cenik

bajuné dekil

awakné dekil
matengkuluk dekil
nyangkil
anak cenik dekil
makejang dekil

nanging abesik
ané sing dekil
sabilang anak léwat
paningalané galang
munyiné
ngeres
terang
tiang nunas
uling puan
tiang makenta
pianak ané sangkila makenyem
yén ada anak mang pipis
yén kéné ia sing dekil

-

Pondok Tebawutu

25 Januari 2009


 

 

 

di bale Banjar


sabilang suba nyaluk sanja
salikaon
sada saru gremeng
sawang-sawang
suba makumpul anak idih-idih
ané uling semenan malinder
natakang lima
tiang nunas
jani sale kaon
ia makumpul di bale Banjar
ngantos montor pikup doplang
nuduk
baas
anak ané malindr
ada tukang ngepulné

ada duén gaén nyamané
gaé
sekeha
idih-idih.
-

Pondok Tebawutu

25 Januari 2009



 

 

suara saking gerémbéng jurang


jero
singké jero marasa
sangkaning jurang gerémbéng
jurang
gerémbéng
nyelamtang jero
saking blabar
makejang paican
toyané
magerus
ka
jurang
gerémbéng
tan wénten toya
maumbyar ka marginé
singké jero marasa
nyelamtang jero
saking blabar
jani
dadi hati
jero nancebang tiang beton
di jurang gerémbéng
ngawangun umah
dadi kené rakus jeroné
sing pesan matolihan nang abedik

-

Pondok Tebawutu

25 Januari 2009

-

 

Buin pidan ada anak nyatua


Sing tawang buka jani kakéné guminé
Tiang sing nawang ada gending béro sing masuling
Ada anak ngigel sing matanjek
Tutur dipajongkokan ngancan ramé sing matutuk mabongkol
Sing ada karuan undukné
Ulah pesu karena makelo pesan suba ngioyong di tengah
Sing ada ajak nyatua
Karena guminé sing ada ané nyandaang satuaang di suungé
Karena makejang pada ngaba surat kajang
Ngalih unduk tongosné di kedituané suung

-

Pondok Tebawutu

25 Januari 2009